Ernest Burgess (1866-1966): Ortak Merkezli Daireler Kuramı – Kent Sosyolojisi
Bu kurama göre, kent biyolojik çevredeki süreçlerle karşılaştırılabilecek, olan rekabet,
işgal ve yerini alma süreçleri yoluyla doğal alanlara bölünmüştür. Bu süreçler
farklı mahallelerin bölünme özelliklerini belirler. Kent merkezlerinde, iş, ticari
kuruluşları ve eğlence merkezleri yer almaktadır. Bu merkezi çevreleyen iç
kentte çok sayıda ucuz daire veya pansiyona sahip çürümeye yüz tutmuş mahalleler
vardır. Daha uzakta, en dıştaki orta sınıf banliyöleriyle birlikte, fazla hareketlilik
göstermeyen işçi sınıfı alanları olacaktır. Kentsel büyümeyi ve gelişmeyi ardıllı
k kavramıyla açıklayan Burgess mekân ve sosyal süreçler arasında bir ilişki kurmaya
çalışmıştır.
Burgess, kendi kuramı olan ortak merkezli daireler kuramında kentsel büyümenin
bir halkanın genişleyerek diğerini içine almasıyla gerçekleştiğini iddia etmektedir.
Bu mekânsal değişiklik sosyal süreçlerde de bir değişiklik sağlamaktadı
r. Mekânsal değişiklik sürecinde insan toplulukları yer değiştirmekte, konut ve iş
mekânı kullanımlarında farklılıklar olmaktadır. Ardıllık süreci sonunda kent merkezinin
yakınında geçiş bölgesini oluşturan halkada; merkezin istilasıyla bozulma
ve çevre kalitesinde düşüş gözlenir. Burası düşük gelir gruplarının yaşadığı, suç
oranlarının arttığı bir mekân haline gelmiştir. Mekânsal hareketlilik, sosyal anlamda
bozulmanın nedeni olmuştur.
Burgess, Chicago kentini inceleyerek bir kentte mekânın ve toprağın nasıl kullanı
ldığını açıklamaya çalışmıştır. Burgess, kentsel büyüme sürecini ortak merkezli
daireler kuramıyla açıklamaya çalışmaktadır. Burgess kent mekânının beş
bölgeye ayrılarak kullanıldığını iddia etmektedir. Buna göre kent, tek bir ortak
merkezi olan beş bölgeye ayrılmaktadır. Burgess’e göre, kent iş merkezinden
uzaklaşarak genişlemekte ve dairesel bir şekilde büyümektedir. Bu model, şehrin
büyümesinin her zaman içten yani şehrin merkezinden, dışa doğru genişleyerek
oluştuğunu iddia etmiştir. Böylece, geçiş bölgesi, zaman içinde, dışa doğru hareket
eden işletmeler tarafından satın alınmaktadır. şehir merkezinde ticari işletmeler
yüksek ücretleri ödeyebildiği için arazi şyatları oldukça pahalıdır. Bu model,
arazi kullanımlarını ve yerleşmeleri, insanların arazi/toprak için ödeme gücüyle
açıklamaktadır. Buna göre, serbest piyasa içinde farklı gruplar arasındaki rekabet
her grubun ödeme gücünün yeteceği arazi kullanımıyla sonuçlanmaktadır.
Ekolojik kuram, kentin
mevcut ayrımsal mekânsal
yapısını doğal ve değişmez
gördüğü için ciddi olarak
eleştiriye uğramıştır. Ayrıca,
kentsel ekoloji kuramı, kent
süreçlerini etkileyen kültürel
faktörlere yeterince yer
vermediği için
eleştirilmektedir.
Burgess kent içindeki arazi
kullanımını genişleyen ortak
merkezli daireler kuramıyla
açıkladı. Farklı kentsel arazi
kullanımının (iş, üretim,
farklı sosyal sınışarın
barınması, eğlence vb
konut) düzenli bir model
takip ettiğini savundu.
Burgess’in kentsel büyümeyi açıklayan ortak merkezli daireler modelinde kentler
şu bölgeleri içermektedir:
1. Merkezi İşyerleri Bölgesi: Birinci daire kentin merkezidir ve kentin merkezini
ve çekirdeğini iş merkezleri oluşturmaktadır. İş ve ticaret bölgesidir. Burada
iş merkezleri, bankalar, dükkânlar, oteller, işhanları ve şnansal kurumlar
vardır ve bu bölgede toprak oldukça pahalıdır. Ancak bu bölge devamlı
çevresindeki yerleşim bölgelerini tehdit ederek genişlemek ihtiyacındadır.
2. Toptancı ve İmalat Sanayi Bölgesi (Geçiş Bölgesi): İkinci daire daha fakir
ve gelişmemiştir ve çöküntü alanlarından (slum) oluşmaktadır. Merkezin
sürekli genişleme tehditi altındadır. Genellikle fabrikalara yakın olan bu bölgeler
işçi konutlarıyla çevrili olduğu için insanlar buralarda oturmak istemezler.
Yeni göçmenlerin ve dar gelirli insanların oturduğu bir bölgedir. Bu bölge
merkezin genişleme tehditi altındadır. Ticari aktiviteler bu bölgeye doğru
genişledikçe bölgenin eski kullanıcıları taşınmak zorunda bırakmaktadır; bu
durum arazi ve konut şyatlarında da değişikliklere neden olmaktadır.
3. İşçi Yerleşim Merkezi Bölgesi: Üçüncü dairede yaşam standartları daha
yüksek olan mavi yakalı sanayi işçileri oturmaktadır. İşyerlerine daha kolay
ulaşabilmek ve geçiş bölgesinden uzaklaşmak için buraları tercih ederler.
4. Üst Sınıf ve Memur Yerleşim Bölgesi: Dördüncü dairede, memur sınıfı,
orta sınıf ve üst sınıftan insanlar yaşamaktadır. Burası, modern alışveriş merkezleri
ve zenginlerin lüks mülklerinin bulunduğu özel yalıtılmış bir bölgedir.
5. Banliyö Bölgesi (Commuters): Beşinci dairede, kentin sınırları ve merkezdeki
iş bölgelerinden oldukça uzak olan bu bölgede banliyö alanları ve
uydu kentler bulunmaktadır.